Osmanlı’nın Başlangıç Meridyeni Ayasofya’ydı

Tarih boyunca, meridyenlerin ilk noktası olarak seçilen Başlangıç Meridyeni zamana ve ülkelere göre değişmiştir. Eski Çağ haritalarından ilk meridyenin geçtiği yer olarak Kanarya Adaları kabul edilmişken, 6. Yüzyılda Bağdat, İskenderiye ve Yeşil Burun Adaları başlangıç noktası olarak belirlenmişti. 1884’te baş meridyen çizgisi olarak Londra’daki Greenwich semti seçilse de Osmanlı kendi coğrafyasında Ayasofya’dan geçen meridyen çizgisini kullanmıştı…

Başlangıç Meridyeni dünya üzerindeki coğrafi konumunuzu belirleyebilmek için sıfır (0) noktası olarak kabul edilen ilk boylamdır. Bu boylamdan başlanılarak dünya üzerinde hayali çizgiler oluşturulmuştur. Başlangıç Meridyeni’nin doğusunda ve batısında 180’er tane olmak üzere toplam 360 adet boylam vardır. Başlangıç Meridyeni’ne olan mesafeye göre uluslararası yerel saat sistemleri oluşturulmuştur. Dünya, ekseni etrafından tam devrini 24 saatte tamamladığı için 24 saat dilimine ayrılmıştır. 360 meridyen yayı olduğuna göre, her saat diliminden 15 meridyen geçmektedir(360:24=15). Ve her ülke için standart meridyenler tayin olunmuştur. Böylelikle her ülkenin, günümüzde Başlangıç  Meridyeni olarak kullanılan Greenwich’e (Londra) göre saat farkları oluşmuştur. Mesela ülkemiz standart olarak Greenwich’ten 2 saat ileridedir. Fakat, mart ayının son haftasından ekim ayının son haftasına kadar uygulanan yaz saati ile bu fark 3 saate çıkmıştır.

Milyon Taşı Konstantinopolis şehrine ulaşan bütün Antik Roma yollarının başlangıç noktası ve dünya üzerindeki diğer şehirlerin bu şehre olan uzaklığının hesaplanmasında kullanılan ‘Sıfır Noktası’ydı ve İtalya’nın başşehri Roma’daki ‘Milliarium Aureum’anıtıyla aynı görevi görüyordu.

Başlangıç Meridyeni Zamana ve Ülkelere Göre Değişiyordu

Tarih boyunca, boylamların başlangıcı olarak seçilen, yeryüzünün istenilen bir yerinden geçen Başlangıç Meridyeni zamana ve ülkelere göre değişmiştir. İlk çağın Batlamyus haritasında Başlangıç Meridyeni, şimdiki Kanarya Adaları’ndan geçirilmişti. 6. Yüzyıl haritaları kimi zaman Bağdat Adaları’nı almışlardır. 17. Yüzyıl ortasında Kanarya Adaları’nın en batısındaki Ferro Adası’ndan geçtiği farz edilen meridyen, başlangıç sayılmıştır. Ancak, o sıralarda okyanustaki böyle bir adacığı esas alarak boylam farkını bulmak güç oluyordu. Bu yüzden birçok ülkeler, kolaylık olması için, kendi başşehirlerinden geçen meridyeni başlangıç olarak almışlardı. Fransa için Paris, Almanya için Berlin’den geçen boylam kullanılmıştır. Bu arada İngiltere’nin başlangıç meridyeni de Londra yakınındaki Greenwich idi.
Uludağ Bey’in Eserinde Başlangıç Kamçatka’dır

İslam alimlerinden ve Semerkand Rasarhanesi’nin kurucusu Uluğ Bey’in hazırlamış olduğu Zic-i Uluğ Bey’de (zic, gök cisimlerinin koordinatlarının bulunduğu cetveldir) Kamçatka’nın doğusundan geçen meridyenin başlangıç olarak alındığı yazmaktadır. Günümüzde Rusya’nın en doğrusunda, Japonya’nın kuzeyinde yer alan Kamçatka, aynı zamanda Dünya’nın da en doğrusunda bulunuyor. Burası, Greenwich’e göre gün oluştuğunda ilk sabah vaktinin zuhur ettiği yer olarak da bilinmektedir.

Osmanlı alimlerinden astronom-muvakkit Mustafa İbn-i Ali el-Muvakkit’in, boylam başlangıcı olarak Kanarya Adaları’nın 10 derece olduğu sahilini aldığı bilinmektedir. Mustafa İbn-i Ali 1560’lı yıllarda İstanbul Yavuz Sultan Selim Camii’nde muvakkitlik yapmış. 1571 yılında vefat etmiştir. Günümüzde İspanya’ya bağlı olan Kanarya Takımadaları Atlas Okyanusu’nda, Fas’ın batısındadır.

Greenwich 1884 Yılında Bir Konferansla Seçildi

1884 yılında Osmanlı Devleti’nin de aralarında bulunduğu 25 ülkeden 41 delege, dünyanın saat dilimlerini belirlemek üzere “Uluslar arası Meridyen Konferansı” için Washington’da bir araya geldi. Bu konferansta Greenwich, 22 oyla “0 meridyeni” olarak kabul edildi. Böylece, kısaltılmışı GMT olan “Greenwich Mean Time (Greenwich Saati)” dünyanın kullanacağı uluslar arası zaman dilimi olarak kararlaştırıldı. Konferansa Osmanlı Devleti’ni temsilen katılan Ahmed Rüstem Efendi, oyunu “uluslar arası ilişkilerde sınırlı olmak kaydıyla ortak saatin kabulünden yan” kullanmıştı.

İngiltere Kraliyet Rasathanesi adıyla da anılan gözlemevi 1675 yılında, İngiltere Kralı II. Charles tarafından Greenwich’te kurdurulmuş, uzun yıllar denizciler ve haritacılar tarafından başlangıç meridyeni olarak kabul görmüştü.  1884’teki konferansta Washington, Berlin ve Paris gibi şehirlerin yerine Londra’daki Grenwich semtinin seçilmesinin en önemli sebeplerinden biri olarak, dünya deniz ticaretini yürüten denizcilerin yüzde 70’inden fazlasının Greenwich zaman dilimini kullanıyor olması gösterilmektedir.

Osmanlı’nın Başlangıç Meridyeni Ayasofya’dan Geçiyordu

Bu konferanstan sonra Osmanlı haritacıları da, hazırladıkları dünya haritalarında Greenwich’i esas almışlardır. Ancak, Osmanlı’nın hakim olduğu toprakları gösteren haritalarda Ayasofya Camii’nin kubbesinden geçen ve “Arz-ı Halife” veya “Arz-ı İstanbul” denilen meridyen, başlangıç meridyeni olarak kullanılmaya devam etmiştir. Müslümanlar da saatlerini buraya göre ayar etmişlerdir. Bu uygulama Takvim, Saat ve Ölçülerde Değişiklik Kanunu’yla (1932) son bulmuş, ülke içinde de Greenwich esas alınmıştır.

Bizans İmparatorluğu zamanında ise Milyon Taşı başlangıç meridyeni olarak kullanılmaktaydı. Milyon Taşı halen Ayasofya Camii karşısında Sultanahmed Meydanı’nın kuzeybatı köşesinde, Yerebatan Sarnıcı yakınında bulunmaktadır. Bu taş, Konstantinopolis şehrine ulaşan tüm Antik Roma yollarının başlangıç noktası ve dünya üzerindeki diğer şehirlerin bu şehre olan uzaklığının hesaplanmasında kullanılan ‘Sıfır Noktası’ydı ve İtalya’nın başşehri Roma’daki ‘Milliarium Aureum’ anıtıyla aynı işi görüyordu. Taşın, İmparator I. Konstantin tarafından 4. Yüzyılda yerleştirildiği sanılmaktadır.

Günümüzde kullanılan Greenwich Meridyeni sadece İngiltere^den geçmiyor. 0 meridyeni Fransa, İspanya, Cezayir, Burkina Faso ve Gana gibi ülkelerden de geçerek, dünyayı doğu ile batı yarım küresine ayırıyor. Londra’daki bu hayali boylam dünya üzerindeki bir yerin bulunmasının yanında, iki boylam arasındaki 4 dakikalık zaman farkını ve ‘uluslar arası zaman dilimini’ belirliyor. Greenwich Gözlemevi 1948-58 yılları arasında başka bir yere taşındıysa da eski bulunduğu yer hala ‘0’ noktası olarak kabul görüyor.