Edebî Akımlar

Bu bölümde Rönesans'tan sonra Batı edebiyatlarında ortaya çıkan edebî akımlar ve bu akımların temsilcileri üzerinde durulacaktır. Rönesans'tan (yeniden doğuş) Montaigne, Cervantes ve Shakespeare çok etkilendiler. Avrupa klâsik edebiyatı Rönesans'la başlamıştır. Rönesans'la birlikte ortaya çıkan hümanizm, eski Yunan sanatına ve edebiyatına yöneldi. Hümanistler, insan sevgisini ve değişmeyen temel insanı ele aldılar. İtalyan Dante, hümanizmin temsilcisi sayılır.

KLÂSİSİZM

17. yy.da Fransa'da ortaya çıkmıştır. “1660 ekolü” diye de bilinir. “Klâsisizm”, kuralcı sanat yolu demektir. Eski klâsik edebiyatların yeniden işlenmesi ve yorumlanması sonucu 17. yüzyılın ortaları ve 18. yüzyılın sonunda bu akım görüldü. Tiyatro ve şiirde başarılı olmuştur. Sanatçılar, Eski Yunan ve Lâtin edebiyatlarını kendilerine örnek olarak seçmişlerdir. Klâsik edebiyat, Yunan ve Lâtin edebiyatlarına bağlıdır. İşlenen konular da bu çevredendir. Gerçek, sadece akıl yoluyla bulunur. Duygular aldatıcı ve gelip geçicidir, akıl ise daimi ve en değerli şeydir. Bundan dolayı edebiyatta da akıl ve sağduyu ön plânda olmalıdır. Bir edebî eserin değeri ve güzelliği akla ve sağ duyuya uygun olmasından kaynaklanır. Diğer önemli kavram tabiattır. Sanatçı tabiatı taklit etmeye çalışmalıdır. Tabiat gerçektir; gerçekten daha güzel bir şey olamaz. Ama klâsisizmde dış dünya ve tabiatla değil, insanın tabiatı ve iç âlemi ile ilgilenilmiştir. Bütün insanlarda ortak olan, değişmez davranışlar ele alınmıştır. bütün insanlarda ortak olan davranışlar gerçektir. Bu sebeple eserlerde değişmez tipler ortaya konmuştur. Ama bu tiplere toplumda rastlama ihtimali yoktur.

Klâsisizmde taklit önemlidir. Bu edebiyattaki eserlerde özellikle insan ön plândadır. İnsan dışındaki varlıklar, giyim kuşam, dekor, dünya ikinci plândadır. Kahramanlar toplumun üst tabakasından, aristokrat kesimden seçilmiştir. Kusurlu, sakat kişilere rastlanmaz. Seçkin ve olgun insanların ruh hâlleri incelenir. Tiyatroda da yüksek zümre hayatı ve mitoloji konu edilmiştir.Sanat eserinde ahlâka uygunluk önemli bir kıstastır. Seçkin bir üslûp, eserlerin biçimce kusursuzluğu dikkat edilen hususlardandır. Üslûp kaygısı ve biçim ön planda olduğu için "sanat için sanat" ilkesi benimsenmiştir. Dil ince ve süzme bir dildir; bayağılıktan, kaba sayılabilecek sözlerden uzaktır. Aydınların kullandığı dil esas alınmıştır. Konunun gerçeğe uygun olmasına dikkat etmişlerdir. Konu değil, konunun işleniş biçimi önemli olduğu için aynı konu, başka yazarlar tarafından tekrar işlenmiştir. Bu dönemde didaktik şiir gelişmiş, lirik şiir duraklama dönemine girmiştir. Yazarlar eserlerinde kişiliklerini gizlemişler, duygu ve düşüncelerini açığa vurmamışlardır. Tiyatroda üç birlik kuralına (olayda, mekânda, zamanda birlik) uyulmuştur.

Önemli Temsilcileri

Trajedide: J. Racine, P. Corneille
Komedide: Moliere
Fablda: La Fontaine
Eleştiride: Boileau
Romanda: Fenolen
Denemede: Le Bruyere

Türk edebiyatında Konuların eski Yunan ve Lâtin kaynaklı olmasından dolayı klâsisizm pek ilgi görmemiştir. Akla değer verdiği için Şinasi ve Moliere'den yaptığı adaptasyonlarla Ahmet Vefik Paşa klâsisizmden etkilenen sanatçılardır.

ROMANTİZM

Klâsisizme tepki olarak, 19. yüzyılın birinci yarısında (1830'lu yıllar) İngiltere'de ortaya çıkmış ve bütün Avrupa'da, özellikle Fransa, İngiltere ve Almanya'da çok gelişmiştir. Klâsik akımın bütün kural ve şekilleri kırılmıştır. Klâsisizmin aksine duygulara, hayallere, içgüdülere ve tutkulara aşırı derecede yer verilmiştir. Dilde ve ifadede serbest davranılmış, sanatlı ve süslü bir dil kullanılmıştır. Dilde de konuda olduğu gibi tezada yer verilmiştir. Konular eski Yunan ve Lâtin kaynaklarından alınmak yerine, millî tarihten ve günlük hayattan alınmıştır. Yunan mitolojisi yerine Hıristiyanlık ve millî efsaneler işlenmiştir. Klâsisizmin ihmal ettiği din duygusuna önem verilmiştir. Klâsisizmin tersine Romantizmde tabiat önem kazanmış, büyük bir sevgiyle uzun uzun tabiat tasvirleri yapılmıştır. İnsanlar çevreleri içinde işlenmiştir. Ancak tabiat, sadece bir fon olarak kullanılmıştır. Yazarlar, eserlerinde kişiliklerini gizlememiş; kendi duygularını, sevinçlerini, üzüntülerini, öfkelerini, izlenimlerini anlatmış, öğüt verip okuyucuyu duygulandırmışlardır. Fransız İhtilâli sırasında dökülen kanlar romantiklerde derin bir melânkoliye sebep olmuştur. Bu yüzden yaşamayı acı çekmek saymışlar, acındırmaya önem vermişlerdir. Veremi, intiharı, genç yaşta ölmeyi moda hâline getirmişlerdir. Tezat önemlidir; tabiatta ve hayatta zıt olan her şey sanata sokulmuştur. İdeal insanlar kullanıldığı gibi, iyi-kötü, güzel-çirkin, yanlış-doğru çatıştırılmış, kahramanlar ya iyi ya da kötüyü temsil etmişlerdir. Soyut tipler yerine, somut, yaşayan tipler seçilmiştir. Üç birlik kuralı kırılmış ve bu da tiyatroda dram türünü geliştirmiştir. Bu akımda özellikle şiir (lirik şiir), tiyatro, deneme, gezi ve roman türleri çok gelişmiştir.

Başlıca Temsilcileri

Fransa'da: Chateaubriand, J. J. Rousseau, Victor Hugo (akımın öncüsü; şiir, roman ve dramda), A. Dumas, A. de Musset, A. de Vigny;
Almanya'da: Goethe, Schiller;
İngiltere'de: Lord Byron, Shelley; (Shakespeare romantizmin kaynağı sayılır)
Türk edebiyatında: Bu akımda geniş hayallere, millî ruha ve tabiata verilen önem sebebiyle Namık Kemal, Abdülhak Hamit Tarhan, Ahmet Mithat (bir ölçüde), Recaizade Mahmut Ekrem, Tevfik Fikret (ilk dönem şiirleri ile) bu akımı benimsemiş veya eserlerinde yansıtmışlardır.

REALİZM

19. yy.ın ikinci yarısında Romantizme tepki olarak doğmuş ve gelişmiştir. Daha çok roman ve hikâye türünde gelişmiştir. Sanatın sanattan başka gayesi yoktur. Dinî, ahlâkî ve sosyal amaçları da yoktur. Beş duyuyla algıladıklarımızı var sayan Pozitivizm felsefesinden etkilenmiş; tabiatı, toplumu, olayları ve gerçeği olduğu gibi anlatma yolunu tutmuştur. Gerçeğin yansıtılmasında gözleme başvurulmuştur. Tarafsız bir şekilde tasvir yapılmasına önem verilmiştir. Olayların oluşumunda etkili olan sosyal nedenler incelenmiştir. İnsan kişiliğinin oluşmasında çevrenin önemli olduğu düşünülmüş ve çevre bütün ayrıntılarıyla işlenmiştir. Bu yüzden kahramanlar, karakterlerine, yaşlarına ve çevrelerine göre tanıtılır. Karakter tasvirleri ve töreler önemlidir. Kahramanlar, hemen her yerde ve her zaman karşılaşabileceğimiz kişilerdir. Duyguların yerini insan ve toplum gerçekleri almıştır. Sanatçı eserinde kendini gizler, kendi görüş ve duygularını eserine yansıtmaz. His ve hayale kapılmadan toplum gerçeklerini olduğu gibi ve tarafsız olarak yansıtır. Biçim güzelliği konu kadar önemlidir. Edebî güzelliğe ve üslûba önem verilmiş, kelimelerin seçiminde özen gösterilmiştir. Üslûp yağmacıksız ve kusursuz olmalıdır.

Önemli temsilcileri

Fransa'da: Honore de Balzac (kurucusu), G. Flaubert, Stendhal, Goncourt Kardeşler;

Rusya'da: Tolstoy (kurucusu), A. Çehov, Dostoyevski
Türk edebiyatında Recaizade (ilk realist roman ve hikâye yazarı), Samipaşazade Sezai, Nabizade Nazım, Halit Ziya (en önemlisi), Ömer Seyfettin, Refik Halit Karay, Yakup Kadri Karaosmanoğlu.

PARNASİZM

19. yy.ın sonlarında, şiirde romantizme tepki olarak Fransa'da doğmuştur. Realizm ve natüralizmin şiire uygulanmasıdır. Şiirde, şairin şahsi duygular gizlenerek, tabiat manzaraları ve felsefî düşünceler anlatılmıştır. Tasvirler oldukça canlı ve başarılıdır. Parnasyenler, toplumun problemleri ile ilgilenmemiş; dış görünüşe, doğal güzelliklere, gözlem ve tasvire önem vermiş, yabancı ülkelerin sanata elverişli, egzotik güzellikleri ile de ilgilenmişlerdir. Parnasçılara göre şiirin temel amacı güzelliktir. Bundan dolayı sanat için sanat görüşünü benimsemişlerdir. Düşünceye, şekil ve söyleyiş güzelliğine önem vermişlerdir. Ölçü ve kafiye önemlidir. Kelime seçimine, sıralanışına ve bununla sağlanan ahenge büyük önem verilmiştir. Bu bakımdan mısraın özünde bir duygu aranmamıştır. Tarihi olaylar, kişiler, uygarlık ve kültürler şiire konu edilmiştir. Kendi tarihlerindeki üstün dönemlere ve yükselişlere özlem duymuşlardır.Yunan, Lâtin kültür ve mitolojisine geri dönülmüştür.

Önemli temsilcileri

Th. Gatier, Lisle, S. Prudhomme, François Coppe, Banville, Heredia,
Türk edebiyatında Tevfik Fikret, Cenap Şahabettin, Yahya Kemal

NATÜRALİZM

19. yy.ın ilk yarısında Fransa'da doğmuştur. Daha çok nesirde görülmüş bir akımdır. Realizme tepki olarak değil, realizmin gerçekçilik oranını yetersiz bulduğu için doğmuş bir akımdır. Edebiyata gözlem ve deneyin bağlı olduğu determinizmi sokmuştur. Determinizme göre tabiatta aynı sebepler, aynı şartlarda aynı sonuçları doğurur. Natüralistler determinizmi topluma ve insana uygulamışlardır. Toplum büyük bir lâboratuar, insan denek, sanatçı da bilgindir. Natüralistler, insanın bütün özelliklerini bilim çıplaklığı ile ortaya çıkarmayı amaçlamışlardır. İnsanların davranışlarını soya çekime bağlı içgüdülerin belirlediğine inanmışlardır. Sanatçı tam bir bilim adamı tarafsızlığıyla davranmak zorundadır. Bu yüzden seçilen kişiler tam bir bilim adamı tarafsızlığıyla konuşturulurlar. Kahramanlar yetiştikleri çevreye göre konuşurlar. Natüralistler "sanat toplum içindir"anlayışıyla sanatı, toplumun yaralarını deşip çirkinlikleri ortaya çıkaracak bir araç olarak görmüşlerdir. Çevre tasvirleri çok önemli değildir. İğrenç, çirkin ve bayağı sahneler dahi tasvir edilmiştir. Onlara göre hayat bayağı, çirkin, aşağılık iç güdülerden ibarettir. Bedende ruh da yoktur. Kötü çevreler kötü kişileri yetiştirir. Bunda kişilerin günahı yoktur. Kişiliği çevre oluşturduğu için çevrenin iyi gözlemlenmesi ve tasvir edilmesi önemlidir. Natüralist eserlerde aşırı bir kötümserlik hakimdir.Eserler genellikle bir felâketle biter. Üslupta titiz değildirler, çirkin sözlere sık sık yer verirler. Dilleri her seviyedeki insanın anlayabileceği bir dildir.

Önemli temsilcileri

Kurucusu Emile Zola'dır. Diğer temsilcileri: Alphonse Daudet, Guy de Maupassant, J. Steinbeck,
Türk edebiyatında Beşir Fuat (ilk), Nabizade Nazım, Hüseyin Rahmi Gürpınar.

SEMBOLİZM

19. yüzyılın sonlarında, Fransa'da, Parnasizm'e tepki olarak ortaya çıkmıştır. Gerçeği olduğu gibi anlatmak mümkün değildir. Duyularımız dış dünyanın asıl durumunu değiştirerek bize ulaştırır. Dış dünya olduğu gibi değil, hissedildiği, algılandığı, duyulduğu gibi yansıtılır. Şiir, gerçeği değil, gerçeğin bizde bıraktığı izlenimleri anlatır. Eşyanın insan ruhunda aldığı şekle bakılmıştır. Şiirde bazı sözlere yeni anlamlar yüklenmiş, alışılmamış eski sözler bulunup işlenmiştir. Mecazlı anlatıma ve imgelere sık sık başvurulmuştur. Telkin önemlidir. Bu sayede bilgi vermek, açık ve anlaşılır olmak değil, şiiri her okuyanın kendine göre yorumlamasını sağlamak esastır. Şiir anlaşılmak için değil, duyulmak içindir. Şiiri müziğe yaklaştırmışlar, ahenge önem vermişler, "şiir, musiki ile söz arasında, sözden çok musikiye yakın bir dildir." demişlerdir. Musiki değeri olmayan sözler kabadır. Şiirde anlam geriye itilmiş, güzellik açıklıkta değil, anlam kapalılığında aranmıştır. Şiirde alacakaranlık, kızıl akşamlar, sararan yapraklar, durgun sular, üzüntü, üzüntü veren renkler yoğun olarak işlenmiştir. Her şeyi, rüyadaymış gibi, açıklıktan ve belirginlikten uzak görmüşlerdir. Dil oldukça ağırdır.

Önemli temsilcileri

C. Baudelaire, A. Rimbaud, P. Verlaine, S. Mallarme, P. Valery
Türk edebiyatında Ahmet Haşim, Cenap Şahabettin, Tevfik Fikret'in "Çınar" şiiri

EMPRESYONİZM

İzlenimcilik. 19. yy.da ortaya çıkmıştır. Edebiyatta ve resimde gelişerek bütün güzel sanatları etkilemiştir. Dış dünyada görülen varlığın gerçek yönü değil, kişide bıraktığı izlenimler önemlidir. bu nedenle anlatılan dış dünya değil, dış dünyadaki varlıkların hayale bürünmüş izlenimleridir. Aslında dış âleme, oradaki varlıklara ve nesnelere karşı ilgisizdirler. Anlam belirginliğinden çok kapalılık yeğlenmiştir, anlamın yoruma uygun olması beklenmiştir.
Sanatın amacı birtakım gerçekleri yansıtmak değildir Gerçekler kişilere göre değişir ve kişisel değer kazanır

Önemli temsilcileri

Verlaine, Rimbaud, Rilke, Concourd Kardeşler, Joyce
Türk edebiyatında Ahmet Haşim, Cenap Şahabettin, Ahmet Muhip Dıranas.

KÜBİZM

20. yy.ın başında Empresyonizme tepki olarak ortaya çıkmıştır. Daha sonra resimde kendini göstermiştir. Devamlı ve değişmez olan eşyanın özünün tasvirine çaba gösterir. Eşyanın dış görünüşüyle birlikte özünün de gösterilmesi gerekir. Yalnız dış görünüş değil, duygular da anlatılmalıdır.

Temsilcileri

A. Salmon, Mak Jacob, J. Cocteau

EKSPRESYONİZM

İzlenimciliğe tepki olarak doğan bu akım bir bakıma romantizmin değişik bir yorumudur.

Önemli temsilcileri

Franz Kafka, J. Joyce, T.S. Eliot

DADAİZM

Kişiyi aklın tutsaklığından ve aklın kurduğu düzenden; sanatı dil, vezin, kafiye, biçim, anlam kaygılarından kurtarmak; kelimeleri bilinen anlamları ve alışılmış estetik kurallaı dışında bir düzenle birleştirmek; kalıplaşmış bütün sistemleri, kuralları, gelenekleri inkâr etmek, yıkmak; kuralsızlığı kural olarak benimsemek temeli üzerine kurulmuştur. Birinci Dünya Savaşı sırasında eve savaşı izleyen yıllarda baş gösteren karışıklık ve karamsarlık, kişi ve toplum ahlâkının yozlaşması, inançların sarsılması, değer yargılarının alt üst olması; derin bir umutsuzluğa kapılan, her şeyi kuşkuyla karşılayan genç kuşağı toplumda ve sanatta alışılmış her şeyi inkâra ve yıkmaya yöneltmiştir. Tristan Tzara adlı genç bir şairin Larousse sözlüğünden gelişigüzel açtığı bir sayfada rastladığı “dada” kelimesinin benimsenmesiyle ortaya atılan (şubat 1916) Dadaizm, şiddetli tepkiyle karşılanmıştır. Savaş içinde İsviçre'de doğup 1919-1920 yıllarında Fransa'da en ateşli dönemini yaşayan, zihinleri ön yargılardan kurtarma bakımından olumlu bir yanı da bulunan bu anarşist akım, 1922'de durulmuş, daha sonra yerini sürrealizme bırakmıştır.

SÜRREALİZM

Gerçeküstücülük. 1924'te Fransa'da ortaya çıkmıştır. Sürrealistler, Freud'un psikanaliz yönteminden yola çıkmışlardır. Sanatçı bilinç altındakileri dışa vurarak eserini oluşturur. Akıl ve mantık değersizdir. İnsanı yönlendiren iç güdülerdir, bilinç altıdır. Bu akıma göre edebî eserde bir kişinin sevaplarının yanında günahlarının, ahlâka uygun davranışlarının yanında uygun olmayanlarında bulunması gerekir. Bu akımın kurucuları, sanat hayatlarının ilk yıllarında dadaizmin etkisinde kalmışlardır.

Önemli temsilcileri

A. Breton, Aragon, Eluard
Türk edebiyatında İkinci Yeni şairlerinin şiirlerinin çoğunda bu akımın izleri görülmektedir.

EGZİSTANSİYALİZM (VAROLUŞÇULUK)

Bir felsefe sistemidir. İlk olarak Alman düşünür Martin Heidegger tarafından ortaya atılmış (1927), İkinci Dünya Savaşı yıllarında Fransız düşünür ve romancı Sartre'nin benimsemesi ve edebiyata uygulaması ile bütün dünyada yaygınlaşmıştır. İnsanın kendi değerlerini kendinin oluşturabileceğini; geleceğini yine kendisinin kurabileceğini savunan bir felsefe akımıdır.

Önemli temsilcileri

J. P. Sartre, Russel, A. Camus, Gide

FÜTÜRİZM

Makineyi ve hızı sanata sokan bu akım 20. yy.da ortaya çıkmıştır. Hayatta her şey hareketlidir. Sanatçı da kendinde bir hız bulmuş ve eserini bu hıza uydurmuştur. Geçmişe ve durgun davranışa düşmandır. İçinde bulunulan zamanın ve geleceğin dinamizmine yönelmiş, bu hareketliliğin sesini şiirleriyle duyurmuşlardır. Mısralarda makine ve çark sesleri duyurulmaya çalışılmıştır.

Temsilcileri

Marinetti
Türk edebiyatında Nazım Hikmet.